Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) là loài Vượn đặc hữu khu vực, phân bố chủ yếu ở Trung Quốc, Việt Nam, Lào; là một trong những loài thú Linh trưởng đang bị đe dọa nghiêm trọng nhất trên thế giới. Trong đó, ở Trung Quốc loài này gần như đã tuyệt chủng. Theo Văn Ngọc Thịnh et al. (2010) và Rawson et al. (2010), ở Việt Nam, Vượn đen má trắng phân bố từ Lai Châu đến Bắc Nghệ An của Việt Nam.

Loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) có quan hệ họ hàng gần gũi với loài Nomascus siki. Bộ gen của N. leucogenys đã được lập trình tự và công bố năm 2011. Theo báo cáo của CI, tính đến năm 2011, số lượng Vượn đen má trắng đã giảm hơn 80% trong vòng 45 năm qua và chỉ còn khoảng 200 đàn trên lãnh thổ Việt Nam. Theo ước tính của các nhà khoa học và các chuyên gia trong lĩnh vực bảo tồn đa dạng sinh học về Linh trưởng, tại Nghệ An đang tồn tại quần thể Vượn đen má trắng với khoảng 455 cá thể gồm nhiều đàn nhỏ khác nhau phân bố chủ yếu tại VQG Pù Mát, Khu BTTN Pù Hoạt, Pù Huống, tỉnh Nghệ An. Đặc biệt Loài này tập trung nhiều ở các khu vực biên giới với nước Cộng hoà dân chủ nhân dân Lào. Quần thể này nằm cách xa khu dân cư và chiếm 2/3 số lượng Vượn đen má trắng tại Việt Nam. Loài Vượn đen má trắng là loài có ý nghĩa và giá trị rất lớn về mặt khoa học và bảo tồn nguồn gen. Vì vậy, việc nghiên cứu, đánh giá và xác định kích thước quần thể và các mối đe dọa tại các khu vực Vượn đen má trắng phân bố hiện nay để tìm ra các biện pháp, giải pháp bảo vệ, bảo tồn và phát triển Loài nhằm hạn chế suy giảm quần thể ngoài tự nhiên là một trong những yêu cầu hết sức cấp thiết hiện nay đối với công tác bảo tồn đa dạng sinh học.

Vượn đen má trắng ghi nhận tại Khu BTTN Pù Hoạt

Khu BTTN Pù Hoạt là một trong 03 vùng lõi của khu Dự trữ Sinh quyển Miền tây Nghệ An; là một trong những khu Bảo tồn Thiên nhiên có diện tích tự nhiên lớn nhất cả nước với tổng diện tích quản lý là 85.761,43 ha rừng và đất lâm nghiệp. Đây là khu vực còn sót lại một diện tích lớn rừng nguyên sinh ít chiụ tác động của con người và được xem như là đại diện của kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới của khu vực Bắc Trường Sơn. Khu BTTN Pù Hoạt được các nhà khoa học trong nước và quốc tế đánh giá là một trong những khu vực có giá trị đa dạng sinh học cao của vùng Bắc Trung Bộ cũng như của Việt Nam với thành phần động, thực vật phong phú, đa dạng. Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt được phân bố ở dọc biên giới Việt - Lào trên những sườn núi thấp đến núi cao với đỉnh cao nhất là Pù Hoạt 2.457 m. Đây được xác định là sinh cảnh quan trọng của loài linh trưởng cực kỳ nguy cấp này. Tất cả các cuộc điều tra, nghiên cứu từ trước tới này về đa dạng sinh học nói chung và các loài Linh trưởng nói riêng đều ghi nhận sự xuất hiện của loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys).

Trong giai đoạn 2019 - 2020, BQL Khu BTTN đã phối hợp với Trung tâm Bảo tồn thiên nhiên và Phát triển (CCD) thuộc Hội khoa học và kỹ thuật Lâm nghiệp Việt Nam đã tiến hành các hoạt động điều tra, nghiên cứu về hiện trạng, phân bố của loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys). Trong quá trình nghiên cứu, các nhà khoa học đã tiến hành thiết lập 31 điểm nghe để điều tra, nghiên cứu. Trong đó: tại khu vực rừng phòng hộ, giáp ranh với Khu BTTN Xuân Liên thiết lập 12 điểm nghe; Khu vực rừng đặc dụng trong khu vực biên giới Việt - Lào đã thiệt lập 19 điểm nghe. Trong quá trình điều tra, nghiên cứu, các nhà khoa học đã sử dụng nhiều phương pháp, công cụ hiện đại để nghiên cứu, điều tra. Kết quả nghiên cứu đã ghi nhận, trong khu vực quản lý của Khu BTTN Pù Hoạt hiện có khoảng 40 đàn với 85 cá thể. Số lượng đàn và số lượng cá thể ghi nhận nhiều nhất vẫn là khu vực rừng giáp ranh với Khu BTTN Xuân Liên, tỉnh Thanh Hoá.

Năm 2021, BQL Khu BTTN đã phối hợp với các nhà khoa học từ Đại học Lâm Nghiệp Việt Nam tiến hành các hoạt động quan trắc đối với loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys). Đây là một trong những hoạt động thuộc Dự án “Lồng ghép quản lý tài nguyên thiên nhiên và các mục tiêu về bảo tồn đa dạng sinh học vào quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội và quản lý các Khu dự trữ sinh quyển ở Việt Nam”. Qua kết quả điều tra, quan trắc một lần nữa ghi nhận được sự xuất hiện của các đàn loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) tại khu BTTN Pù Hoạt. Kết quả điều tra này một lần nữa khẳng định vùng Khu BTTN Pù Hoạt là khu vực phân bố và là nơi bảo tồn quan trọng nhất cho loài Vượn đen má trắng ở Việt Nam.

Tuyền truyền nâng cao nhận thức về bảo vệ loài Vượn đen má trắng cho người dân tại Khu BTTN Pù Hoạt

Trong thời gian qua, BQL Khu BTTN Pù Hoạt đã có nhiều nỗ lực phối hợp với chính quyền địa phương, các cơ quan chức năng trên địa bàn, các tổ chức nghiên cứu trong nước và quốc tế để thực hiện các hoạt động bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) nói riêng. Từ kết quả điều tra, nghiên cứu và giám sát từ năm 2019 đến 2021 đối với loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) tại khu BTTN Pù Hoạt đã khẳng định rõ đây là khu vực phân bố hết sức quan trong của loài động vật quý hiếm này. Đặc biệt, kết quả điều tra, nghiên cứu của Trung tâm Bảo tồn thiên nhiên và Phát triển (CCD) từ năm 2019-2020 đã cho thấy số lượng đàn và số lượng cá thế của quần thể loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) trong khu vực tăng lên so với số liệu nghiên cứu công bố năm 2011 trong khu vực đối với loài này. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, các báo cáo nghiên cứu đã chỉ ra những khó khăn, thách thức rất lớn trong vấn đề bảo tồn và phát triển loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) - một loài có nguy cơ tuyệt chủng cao nếu không được quan tâm bảo vệ. Những khó khăn, thách thức được chỉ ra qua các báo cáo điều tra đó là:

1. Loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) là một trong những loài động vật có yêu cầu cao và khắt khe về môi trường, sinh cảnh sống. Tuy nhiên, các mối đe doạ làm thay đổi môi trường và sinh cảnh sống của loài trong khu vực vẫn tiếp tục diễn ra như: Hoạt động khai thác gỗ; các hoạt động khai thác lâm sản phụ; hiện tượng lấn chiếm đất canh tác; khai thác khoáng sản tự phát của người dân ... đang làm cho không gian sống của loài tiếp tục bị ảnh hưởng và thu hẹp dần.

2. Các hoạt động săn, bắn các loài động vận nói chung và loài Vượn đen má trắng trong khu vực chưa được kiểm soát triệt để là mối đe doạ lớn nhất đến khả năng bảo tồn loài động vật quý hiếm này.

3. Nhận thức của người dân và lãnh đạo chính quyền địa phương trong khu vực về công tác quản lý bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn loài Vượn đen má trắng nói riêng vẫn còn nhiều hạn chế.

4. Các hoạt động điều tra, nghiên cứu chuyên sâu về loài Vượn đen má trắng vẫn chưa được thực hiện nên việc đánh giá một cách đầy đủ, tổng thể về số lượng, khu vực phân bố, các môi đe doạ và đề xuất giải pháp quản lý bảo tồn và phát triển loài này ở trong khu vực.

5. Các cơ quan chức năng các cấp cũng như đơn vị quản lý chưa có điều kiện để xây dựng kế hoạch tổng thể trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn loài Vượn đen má trắng nói riêng trên địa bàn.

Để thực hiện tốt công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung, bảo tồn loài Vượn đen má trắng (Nomascus leucogenys) - một loài quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng cao, BQL Khu BTTN Pù Hoạt rất mong nhận được sự quan tâm của các cấp, các ngành, các nhà khoa học, các tổ chức bảo tồn trong nước và quốc tế.

Nguyễn Văn Sinh - Giám đốc BQL Khu BTTN Pù Hoạt